💐 *मुक्ताचा निबंध* 💐
मान्यवरहो ,थोर विचारवंतांनी ' मुक्ताचा निबंध '
म्हणजे शोशितांच्या साहित्याचे पहिले अन मर्मभेदी पान मानले आहे .
👉 साहित्याबद्दल अण्णाभाऊ म्हणतात की
" *जगातील सर्व श्रेष्ठ कलावंतानी वाड:मय हा जगाचा तिसरा डोळा मानला आहे .आणि तो सदैव पुढे व जनते बरोबर असणे जरूरी आहे* ." ...
खरोखरीच मुक्ताचा वाङ्मय रुपी निबंध म्हणजे दलित साहित्याचे पहिले पान तर आहेच शिवाय संबद्धीत सोशीत जगाचा तिसरा डोळा सुद्धा आहे.
*यातील बोध, निरीक्षण ,वेदना ,नकार , विद्रोह आणि आशावाद समजून घेऊया*.....
आणि अण्णाभाऊ म्हणतात त्याप्रमाणे तो सदैव आपल्या समोर ठेवूया ---- मा धो खिलारे
---------------------------------------------------------
१ मे १८५५ रोजी ' ज्ञानोदय ' नावाच्या पाक्शिका मधे प्रकाशित झालेला,सावित्रीआई फुले यांच्या शाळेतील विध्यार्थीनी व वंदनिय लहूजी साळवे यांची पुतनी कु .मुक्ता येसाजी साळवे हीने केवळ बाराव्या वर्षी तिसरीत शिकत असताना लिहिलेला एक निबंध... - -अर्थात -
ऐतिहासिकदृष्ट्या सोशितांच्या अक्षरसाहित्याचे पहिले ठरलेले पान.
----------------------------------------------------
💐 *विषय : मांग-महारांच्या दुःखाविषयी* 💐
- लेखिका -कु . मुक्ता येसाजी साळवे
( -जन्म दिनांक ५ जानेवारी १८४३ )
ईश्वराने मज दिनदुबळीच्या अंतःकरणात आम्हा ,दुर्दैवी, पशुपेक्षाही नीच मानलेल्या , दरिद्री मांगमहारांच्या दुखाविषयी भरविले,त्याच जगतकर्त्याचे मनात चिंतन करून,हया निबंधांविषयी मी आपल्या शक्तिप्रमाणे हा निबंध लिहिण्याचे काम हाती सरसावून घेतले आहे.
परंतु बुद्धिदाता व निबंधास फळदेता,
मांग-महारास व ब्राह्मणासही उत्पन्नकर्ता जगन्नाथच आहे.
" महाराज,आता जर वेदाधारे करून आमचा द्वेष करणारे ( ब्राम्हण ) लोक,
ह्यांच्या मतांचे खंडन करावे तर हे आम्हा पेक्षा उंच म्हणवणारे, विशेष करून लाडू खाऊ ब्राम्हण लोक हे असे म्हणतात की,
' *वेद तर आमचीच मत्ता आहे, आम्हीच याचे अवलोकन करावे* '
तर यावरून उघड दिसते की
👉 *आम्हास धर्मपुस्तक नाही.*
जर वेद ब्राम्हनासाठि आहेत,तर मग ,
👉वेदांप्रमाणे वर्तणुक करने हा ब्राम्हणाचा धर्म होय.👈
जर आम्हास धर्मासम्बन्धी पुस्तक पहाण्याची मोकळीकच नाही,
तर
👉 *आम्ही धर्मरहित आहोत असे साफ दिसते की नाही बरे* ?👈
👉 हर हर ! असे जे वेद , की ज्यांचे
ब्राम्हणाच्या मताप्रमाणे अवलोकन केल्याने महापातक घडते,
👉तर मग त्यांच्या आधारे आचरण केल्याने आम्हास किती दोष येईल बरे ?
👉मुसलमान लोक कुराणाच्या अधारेकरून ,
इंग्रज लोक बायबल आणि ब्राम्हण लोक वेदांधारेकरून चालतात. म्हणूनच ते आपआपल्या खऱ्याखोट्या धर्माप्रमाणे जास्त कमी पण आम्हापेक्षा सुखी आहेत असे वाटते.
तर हे भगवान !
👉 *तुजकडून आलेला कोणता धर्म तो आम्हास कळीव*.
म्हणजे आम्ही सर्व त्यांच्या रितीने अनुभव घेऊ ! 👈
*परंतु ज्या धर्माचा एकानेच अनुभव घ्यावा व बाकीच्यानी त्या खादाड मनुष्याच्या तोंडाकडे पहावे,तो ( खादाड मनुष्याचा ) व त्यासारखे दूसरे धर्म पृथ्वीवरून नष्ट होवोत* व
👉 अशा धर्माचा अभिमान करावा असे आमच्या मनात देखील न येवो !
आम्हा मांग महारास हाकलून देऊन आपण मोठ मोठाल्या इमारती बांधून हे लोक बसले,
👉 व त्या इमारतीच्या पायात आम्हांस तेल व शेंदूर पाजून पुरण्याचा व आमचा निर्वंश करण्याचा उपक्रम यानी चालविला होता.
आम्हा मनुष्यास ब्राम्हण लोकानी गायीं,म्हशीपेक्षा नीच मानले आहे
सांगते ऐका,
👉 ज्या वेळी बाजीरावाचे राज्य होते ,त्यावेळी आम्हास (निदान)
गाढवाप्रमाणे तरी मानीत होते काय ? ( नाही ! )
पहा बरे तुम्ही,
एखाद्या लंगड्या गाढवास मारा बरे , त्याचा धनी तुमची फटफजिती करून तरी गप राहील की काय ? नाहीना ?
परंतु मांग - महारास मारू नका असे म्हणणारा कोण (धनी ) होता बरे ?
त्या समयी मांग अथवा महार यातून कोणीही तालीमखान्या पुढुन गेला असता ,गुलटेकडी च्या मैदानात त्याच्या
👉 शिराचा चेंडू आणि तलवारीचा दांडू करून
(क्रूर खेळ ) खेळत होते.
अशी जर मोठ्या सोवळ्या राजाच्या दारावरून जाण्यास बंदी होती तर मग,
👉विद्या शिकण्याची मोकळीक कुठून मिळणार ?
कदाचित कोणास वाचता आलेच व ते बाजीरावास कळले तर तो म्हणे की,
" हे महार मांग असून वाचतात, तर ब्राम्हनानी का त्यांच्या दप्तराचे काम याना देऊन, त्याऐवजी धोकट्या मारून विधवाच्या हजामती करीत फिरावे की काय ? "
👉असे बोलून तो त्यास शिक्षा करी. दूसरे असे की,
👉नुसती लिहिण्याचीच बंदी करून हे लोक थाम्बले की काय ?
नाही !
बाजीरावसाहेब तर काशीस जाऊन धुळींत रहिवासी होऊन तदरूप झाले ,पण त्यांच्या सहवासाच्या गुणांनी येथील महार तो काय ?
पण तो ही मांगाच्या सावलीचा स्पर्श होऊ नये म्हणून प्रयत्न करीत आहे.
सोवळेे नेसून नाचत फिरणार्या लोकांचा एवढाच हेतु की,
👉' काही लोकांपेक्षा आम्ही पवित्र आहो ' असे मानने.
बरे त्यापासून त्यास सुख वाटते.
पण...पण
एका शिवण्याच्या बंदीपासून आम्हांवर किती दुःखे पडतात ह्यांचा हया निर्दयांच्या अंत:करणास द्रव येतो की काय ?
ह्याच कारणामुळे आम्हांस कुणी चाकरीस ठेवित नाहीत.
👉 *जर चाकरी मिळण्याची एवढी बंदी तर आम्हास पैसा कोठून मिळणार* ?
हे उघड उघडच सिद्ध होते की, आमचे हाल फार होतात.
👉पंडित हो ! तुमचे स्वार्थी अप्पलपोटी पांडित्य
पूजेसहित एकीकडे गुंडाळून ठेवा,
आणि मी सांगते ह्याजकडे लक्षपूर्वक कान द्या.
👉 *ज्यावेळी आमच्यातल्या स्त्रिया बाळंत होतात, त्यावेळेस त्यांच्या घरावर छप्परसूद्धा नसते*.
👉 पाऊस व वारा ह्यांच्या उपद्रवामुळे त्यास
किती दुःख होत असेल बरे ह्याचा विचार स्वतः च्या अनुभवावरून करा.
👉जर एखाद्या वेळेस त्यास बाळंतरोग झाला तर ,त्यास अौषधास व वैद्यास पैसा कोठून मिळणार ?
असा कोणता तुम्हामध्ये सम्भावीत वैद्य होता की,
👉त्यानी फुकट अौषध दिलीत ?
👉मांग महाराच्या मुलांस ब्राम्हणादिकांच्या मुलांनी
दगड मारून रक्त निघाले तरीसूद्धा ते सरकारात जात नाहीत.ते म्हणतात की,
' आपणास उचिस्ट (उष्टी ) आणावयास अनुक्रमाने ( दररोज त्यांच्यापुढेच ) पुढे जावे लागते,'
असे म्हणून उगीच ( गप्प ) रहातात.
हाय हाय ! काय रे भगवान !
हे दुःख, हे जुलुम विस्ताराने लिहू लागले तर मला रडू येते.!
*या कारणाने भगवंतांनी आम्हांवर कृपा करून दयाळू इंग्रज सरकारास येथे पाठवले* .
आणि आता या राज्यातून आमची जी दु:खे निवारण झाली ती अनुक्रमाने पुढे लिहिते. ---
👉 शुरपणा दाखवणारे व गृहात उंदीरही न मारणारे असे जे, गोखले, आपटे, त्रीम्बकजी , आंधळा,पानसरे, काळे, बेहेरें इत्यादि
👉हे निरर्थक मांग महारावर
स्वार्या घालून ( आपल्या पापाच्या ) विहिरी भरत होते व
👉 गरोदर बायकांसही देहांत शासने करीत होते *ते बंद झाले*
आणि पुणे प्रांती मांग- महाराचे कल्याण ? करणारे दयाळू बाजीराव महाराजाच्या राज्यात अशी अंधाधुंदी होती की,
*ज्यांच्या मनास वाटेल त्याने मांग महारावर नाना प्रकारची तूफाने घेऊन शेंदाड शिपायांसारखा जुलुम करीत होते* .
👉ते बंद झाले.
👉 *किल्ल्याच्या पायात घालण्याची प्रथा बंद झाली.*
आमचा वंशही वाढत चालला.
👉मांग महार यातून
कोणी बारीक (भारी ) पांघरूण (शाल इत्यादी )पांघरले असता ते म्हणत की ,
" यानी चोरीच करून आणले, हे पांघरूण तर फक्त ब्रम्हनानीच पांघरावे मांग महार जर पांघरतील तर धर्म भ्रष्ट होईल. "
असे म्हणून ते त्यांस बांधून मारीत.
पण..आता
👉 इंग्रजांच्या राज्यात ज्यास पैसा मिळेल त्याने घ्यावे (असे आहे ).
👉 *उंच वर्णातील लोकांचा अपराध केला असता मांगाचे किंवा महाराचे डोके मारीत होते, ती प्रथा बंद झाली.*
👉जुलमी बिगार बंद झाली.
👉 *अंगाचा स्पर्श होऊ देण्याची मोकळीक कोठे कोठे ( काही ठिकाणी ) झाली.*
👉 *गुलटेकडीच्या मैदानात (क्रूर )चेंडू नि दांडू खेळण्याची बंदी झाली.*
👉बाजारात फिरण्याची मोकळीक झाली.
आता निपक्षपाती दयाळू इंग्रज सरकारचे राज्य झाल्या पासून----
एक चमत्कारीक गोष्ट झाली आहे ती लिहिताना मला मोठे आश्चर्य वाटते,
👉ती अशी की ,जे ब्राम्हण पूर्वी आम्हांस वर सांगितल्या प्रमाणे दुःख देत होते,
👉 तेच आता माझे स्वदेशीय प्रिय,मित्र बंधु आम्हांस या दू:खातून बाहेर काढण्याविषयी रात्रंदिवस सतत मेहनत घेतात,
परंतु ,
सर्वच ब्राम्हण घेतात असे नाही.
त्यातून ज्यांचा विचार 😼सैतानाने नेला आहे ,
ते पूर्वीसारखेच आमचा द्वेष करितात. आणि जे माझे प्रिय बंधु आम्हांस बाहेर काढण्याविषयी प्रयत्न करतात .त्यांस म्हणतात की,
😼" तुम्हांस जाती बाहेर टाकू "
👉 *आमच्या प्रिय बंधूनी मांगमहाराच्या मुलांच्या शाळा मांडल्या आहेत.*
👉 *या शाळांना दयाळू इंग्रज सरकारही मदत करतात.*
👉म्हणून मांडलेल्या शाळांना फारच सहाय्य आहे.
दारिद्रय़ाने व दुःखाने पिडलेल्या 👉मांगमहार लोकहो,
👉 *तुम्ही रोगी आहात, तर तुमच्या बुद्धिला ज्ञानरूपी अौषध घ्या.*
*म्हणजे तुम्ही चांगले ज्ञानी होऊन, तुमच्या मनातील कूकल्पना जाऊन* 🙏 *तुम्ही नीतिमान व्हाल तर*,
👉 *तुमच्या रात्रंदिवस ज्या जनावरांप्रमाणे ज्या हाजर्या घेतात त्याही बंद होतील* .
👉 *तर आता झटुन अभ्यास करा* !
🙏 *म्हणजे तुम्ही ज्ञानी होऊन कूकल्पना करणार नाहीत*.
परंतु हे ही माझ्याने सिद्ध करवत नाही...यास उदाहरण ---
जे शुद्ध शाळेत शिकलेले,पटाईत, सुधारलेले म्हणवितात
तेही एखाद वेळेस रोमांच उभे रहाण्याजोगे वाईट कर्म करितात
मग तुम्ही तर मांगमहारच आहात !
---------------------------------------------
-- निबंध समाप्त--
संदर्भ : *पुणे शहराचे वर्णन*
लेखक :श्री ना.वी.जोशी.आवृत्ती सन १९०२
लेख लिपि लेखन : मा धो.खिलारे..सहायक अभियंता ,नाशिक. मो नं 7030544660
🙏
कृपा करून मराठी दलित साहित्याचे हे पहिले पान अर्थात ,सुवर्ण पुष्प 💐सगळीकडे जाऊ दया.
त्याचा मुल्ल्यसिद्ध सुगंध दरवळूदया. एक सत्यशोधकी क्रांतीनाद घुमू दया .
हा निबंध म्हणजे त्यावेळच्या ब्रिटिश सरकारकडे मुक्ताने केलेले आर्जवी निवेदन आहे . *महाराज* हे संबोधन सरकासाठीच आहे .त्यावेळच्या सरकारी ग्याझेट मध्ये आजही हा निबंध उपलब्ध आहे .
-----------:-------------
टीप : वरील निबंधातिल कंसातले शब्द व चिन्हे मूळची नाहीत .
वाचकाना निबंध मर्म कळावे म्हणून ,आम्ही ती अंतर्भूत केलीत . क्षमस्व ! धन्यवाद !
🙏🙏🙏🙏
